Najstarija plemena koja su naseljavala centralnu Bosnu i područje Busovače.

Obilazeći ove naše prostore Busovače uvjerio sam se da je još odavnina ovo naše područje bilo, može se reci ,mnogo nastanjeno.Dokaz da je se od davnina odvijao život jesu i tragovi koji su jedva i vidljivi u obliku grobnica i utvrda.Mnogi tragovi nece ugledati svjetlo dana jer su utonuli duboko u zemlju.Lokaliteti starih Ilirskih grobova postoje u mnogim djelovima naše općine što sam i djelimično zabilježio fotografijom.Mjesto Ravan ,Kaćuni Donji Solakovići i druga mjesta.Takođe sam ubacio fotografije koje nisu moje(na fotografiji Omar Krasnić) Ilirskog vojnika sa štitom mačem/kopljem i kacigom.Zahvaljujem gospodinu Omar Krasnić koji je ustupio, dozvolio da objavimo fotografije i koji nam je približio kako je nekad izgledao Ilirski ratnik .O njegovom umjeću uskoro ide prilog.

Sljedeci tekst je koristen iz knjige Steve Marića TRAGOVI O MINULIM VREMENIMA BUSOVAČE I OKOLINE OD KAMENOG DOBA DO NOVOG DOBA.

Od starih antičkih pisaca saznajemo i to da su najstariji stanovnici Bosne i Hercegovine ,odnosno njene danjašnje teritorije bili Tračani.Osim tih pisanih tragova,o njihovom naseljavanju ovih krajeva ,do sada,nisu pronađeni drugi dokazi,kao što je to slučaj sa ilirskim plemenom Destijata.

Prema pisanim tragovima,od grčkih i rimskih pisaca saznajemo da je na prostorima sadašnje centralne Bosne živjelo Ilirsko pleme Destijati,a time i na prostorima oko Busovače.Da su Iliri naseljavali područije Busovače,dokaz su i ostaci ilirskih grobnica tzv tumula,koje se nalaze na više lokaliteta oko Busovače.

Iliri nisu bili jedan narod,nego veći broj srodnih plemena, kao npr Histri, Japodi, Delmati, Breuci, Mezeji, Destijati, Daorsi, Enheleji, Adrijejejci, Plereji, Pirustii mnogi drugi. U središnjem dijelu Bosne,gdje i spada Busovača,nije bilo većih migracionih pokreta u bronzano doba,pa je tako,u dosta mirnom vremenu dolazilo sve više do spajanja u veća plemena,koja su se i dalje razvijalakao samostalne zajednice.Ove zajednice ili grupacije A.Benc naziva protuilirima. Kada one, pred kraj bronzanog doba, prelaze u čvrste plemenske zajednice on ih naziva proilirima.Prema tome ,moglo bi se predpostavitida su stanovnici ovih krajeva,u doba Ilira ,bili mješavina,onih porijeklom iz starijih dobaneolita i grupacija koje sus e doseljavale sa istoka,od kojih je ,kasnije nastalo ilirsko pleme Destijati.

Oko porijekla Ilira i njihove etnogeneze,arheolozi,lingvisti,paleolozi i antropolozi se već duže vrijeme spore. O njima su nastale razne teorije.Jedni tvrde da su Iliri porijeklom iz oblasti Lužice,dok drugi tvrde da su Iliri autothono(domaće) stanovništvo ovih krajeva.Nalazi u ovim krajevima idu u prilog i jedne i druge tvrdnje.

Najstariji pisani izvor u antičkim dokumentima o plemenu Destijata potiče iz doba velikog ustanka od 6.do 9.godina nove ere kada se diglo ovo pleme protiv Rimljana koji je najduže trajao.Vođa ustanka je bio Baton.Ustanak je počeo spontano i brzo se raširio. U proljeće 6. godine n. e. Dezitijatima iz centralne Bosne s Batonom na čelu uskoro su se pridružili Breuci čije se vođa također zvao Baton. U jesen iste godine, dva Batona su skupa vodili ujedinjenu armiju pobunjenika. Veoma brzo, rimske trgovačke rute su bile prekinute a vojne jedinice uništene. Za samo nekoliko sedmica cijela teritorija na kojoj je današnja Bosna bila je izgubljena za Rim. Umjesto daljih osvajanja Rim je gubio teritorije, što je vjerovatno stvorilo veliku uznemirenost. Historičar Suetonijus je opisao ovaj veliki ilirski ustanak (Bellum Batonianum) kao najteži po Rim još od vremena Punskih Ratova, oko dva stoljeća ranije, a vjerovatno najveći u vrijeme u Augustovo vrijeme. Dakle, Rim je morao poslati desetak legija i približan broj pomoćnih trupa (auxiliares), saveznike iz Trakije i plaćenike kako bi ugušio Ustanak. Vrhovni komandant ovih snaga bio je budući imperator Tiberije.

Rimska osvajanja Ilirskih teritorija na Balkanu trajala su dugo .Iliri su se dugo opirali rimskim legijama,koje su njihov otpor slomile tek nakon dva i po stolječa žilavih borbi.Konac tih borbi je bio ustanak Ilira pod vodstvom Destijatskog vođe Batona.Baton je nanosio teške gubitke Rimljanima koji su bili prisiljeni kasnije da dugo drže u ovim krajevima svoje legije.

Da su Iliri nastanjivali prostore Busovače i okoline ima više dokaza.od kojih na prvo mjesto dolaze grobnice.Prve Ilirske grobnice tako zvane tumule nalazile su se na više lokaliteta teritorija Busovače.Tako,na Vrbaku u sadašnjem pravoslavnom groblju nalazi jedna poveća tumula(ilirska grobnica-nasip)a druga nizvodno od te u krugu sadašnjeg šumskog rasadnika.Radimski je zapisao da je naišao na ilirske grobnice tzv tumule u Polju,Donjim Solakovićima,na prostoru zvanom Vlasi u Busovači i u dolini rijeke Kozice.Većina tih grobnica su uništene prilikom izgradnje saobraćajnica ili drugih objekata na tim prostorima.Mnoge su utonule u zemlju i obrasle šumom.